Interview met John Smits 
door Emma Ruiter

Dit jubileumjaar vieren Nederlandse gemeenten tachtig jaar bevrijding en Schiedam is daar geen uitzondering op. De Stichting tot Viering en herdenking van Nationale Feest- en Gedenkdagen, de stichting die ieder jaar de viering op zich neemt, vertelt het gemeentearchief Schiedam over de optocht en bevrijdingstaptoe.

Het verhaal van de bevrijding van Schiedam kan in meerdere versies verteld worden, weet John Smits (51) van de Stichting tot Viering en herdenking van Nationale Feest- en Gedenkdagen (VNFG). Het staat ook in Schaduwen over Schiedam: gebeurtenissen en belevenissen tijdens de bezettingsjaren 1940- ‘45 (1995), een dik boek over de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er zijn een paar verhalen over de bevrijding, over twee Engelse soldaten eind april, over een Canadese sergeant van de filmcompagnie, over een verdwaalde Canadees die op een motorfiets over de Rotterdamsedijk kwam rijden. Dat laatste verhaal, vertelt Smits, wordt dit jaar tijdens de Bevrijdingsoptocht als uitgangspunt gebruikt.
 

Een geallieerde jeep wordt toegejuigt over de Koemarktbrug. Op de achtergrond de HAV verzekeringsbank. (Niet eerder gepubliceerde foto van M. Witkamp uit mei 1945, beeldnummer 51820. Zie hier meer beelden.)

Hij kwam pas op dinsdag 8 mei 1945, de verdwaalde Canadees. Waar de officiële bevrijding van Nederland op 5 mei 1945 werd vastgesteld, liet het in Schiedam in de praktijk dus nog op zich wachten. In Schaduwen over Schiedam wordt een ooggetuige, die net als veel andere Schiedammers al drie dagen op het Koemarktplein stond te wachten, geciteerd: ‘Pas na drie dagen wachten, de belangstelling was allang zo groot niet meer, kwam er vanuit Rotterdam een figuur op een motor aanrijden. De stip kwam steeds dichterbij en warempel, daar was de eerste bevrijder. Een verkenner, dachten we, de rest zal zo meteen wel komen. De man reed rond het Koemarktplein maar kon ongeveer ter hoogte van de Passage niet verder. Hij werd ingesloten door een uitzinnige menigte. Hij werd breed toegelachen, gekust en op zijn schouders geklopt.’

Op een authentieke motorfiets

Het is exact die scène – het moment dat de eerste Geallieerde soldaat de stad binnenrijdt – die tijdens de Schiedamse bevrijdingsoptocht centraal staat, vertelt Smits. Smits, Schiedammer en voorzitter van de VNFG. heeft al jarenlang een onafhankelijk adviesbureau en organiseerde in het verleden Open Coffee, bijeenkomsten waar Schiedamse ondernemers elkaar konden ontmoeten. “Ik vind het heel belangrijk dat de Schiedamse jeugd leert dat oorlog nooit de oplossing is. Toen de VNFG tijdens de coronaperiode was ingedut, heb ik mijn vinger opgestoken en de stichting benaderd.” 
 

Jongetjes die hebben geholpen bij het uitladen en verdelen van voedsel bij Centrale Keuken aan de Hoofdstraat genieten entousiast van een dik gesneden boterham.
(Niet eerder gepubliceerde foto van M. Witkamp uit mei 1945, beeldnummer 51818. Zie hier meer beelden.)

Daarna ging het snel: hij werd plaatsvervangend voorzitter, later voorzitter en vormt nu samen met drie andere Schiedammers een geheel nieuw bestuur. Samen buigen ze zich over de vieringen op Koningsdag, Dodenherdenking en Bevrijdingsdag. Dit jaar, nu Schiedam tachtig jaar bevrijding viert, organiseert de stichting meer evenementen dan normaal: “In twee weken tijd staan er zeven of acht evenementen op de planning. In eerste instantie wilden we op Bevrijdingsdag graag een festival voor de Schiedamse jeugd organiseren. Dat gaat helaas niet door, dus verwijzen we zoals vanouds naar bevrijdingsfestivals in de regio.”

Drie dagen later, op donderdag 8 mei, wordt de bevrijding van de stad echter uitgebreid gevierd. “We organiseren een optocht waarbij een authentieke motorfiets (een Harley Davidson Liberator) gevolgd door de Rijnmondband Schiedam een route door de binnenstad aflegt. Die route is voor een deel gebaseerd op het historische verhaal van de verdwaalde Canadees: we beginnen op de Rotterdamsedijk en gaan via het Koemarkt, de Hoogstraat, de Grote Markt, de Lange Kerkstraat en het Land van Belofte naar het Stadserf”, legt Smits uit.

De rol die het historische verhaal daarin speelt, behoort volgens de VNFG groot te zijn. “Samen met de lokale omroep vertellen we het verhaal van de verdwaalde Canadees de komende periode nog een keer en ook tijdens de optocht proberen we zo dicht mogelijk bij de historische realiteit te blijven.” Bovendien, zegt Smits, is het historische verhaal óók een van de redenen dat er op maandag 5 mei geen bevrijdingsevenement in Schiedam plaats zal vinden.

 

Een Canadese sergeant met een motorfiets bij het Schiedamse Hoofdkwartier der Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS), -de voormalige Ondergrondse- aan de Willem de Zwijgerlaan 42. (Niet eerder gepubliceerde foto van M. Witkamp uit mei 1945, beeldnummer 51842. Zie hier meer beelden.)

Schiedam is niet de enige plaats in Nederland die niet direct op 5 mei 1945 door de Geallieerden is bevrijd. Utrecht werd op maandag 7 mei bevrijd en Den Haag vierde pas op dinsdag 8 mei haar definitieve bevrijding. In Amsterdam werd het bevrijdingsfeest op 7 mei 1945 bovendien overschaduwd door een schietpartij vanuit herensociëteit De Groote Club op de Dam, waar Duitse militairen vanaf het balkon op feestende mensen schoten. Schiedam heeft dan wel niet geleden onder grote schietpartijen, wel moeten die drie dagen tussen 5 en 8 mei behoorlijk chaotisch zijn geweest: er zijn ‘moffenmeiden’ op de trappen van het stadhuis kaalgeschoren, er patrouilleerden gewapende mannen van de Binnenlandse Strijdkrachten door de straten én de verzameling Duitse soldaten bij scheepswerf Wilton-Fijenoord zorgde voor kleine opstoten.

Het razzia-monument op de Koemarkt

Het onderzoek naar het Schiedamse oorlogsverleden houdt de bestuursleden van de VNFG aardig bezig, zegt Smits. Er ligt zelfs een plan, vertelt de voorzitter, om een compleet (biografisch) overzicht te maken van iedere Schiedammer die op gedenktekens en monumenten voor de Tweede Wereldoorlog staat. “Tijdens herdenkingen noemen we de namen van mensen die op de graven en monumenten staan, maar wie zijn dat nou eigenlijk geweest? Wat hebben ze in hun leven gedaan? Dat willen we de komende jaren gaan uitzoeken.”
 

Een optocht met muziek en vaandels om te vieren dat de stad is bevrijd loopt over de Lange Kerkstraat. (Niet eerder gepubliceerde foto van M. Witkamp uit mei 1945, beeldnummer 51850. Zie hier meer beelden.)

Om die zoektocht meer vorm te geven, heeft de VNFG afgelopen jaar een oproep aan docenten en leerlingen van het voortgezet onderwijs geplaatst. Dit jaar hebben twee leerlingen van het Lyceum Schravenlant onderzoek gedaan naar de Schiedammers die tijdens de Koreaoorlog (1950-1953) zijn omgekomen. Smits: “Ik heb ze daarbij geholpen door te wijzen naar handige beginpunten, zoals de Oorlogsgravenstichting, Netwerk Oorlogsbronnen en de beeldbank van het gemeentearchief." Tijdens de aankomende Dodenherdenking wordt er op begraafplaats Beukenhof, waar een monument voor onder andere de Schiedamse Indië- en Koreagangers staat, kort bij het onderzoek stilgestaan.

Praalwagens en parachutisten

Zelf voeren de bestuursleden soms óók (archief) onderzoek uit, vertelt Smits. “Peter Groeneweg en Peter Groeneweg- Van der Wal, de twee secretarissen, zitten vaak in oude bronnen te zoeken. Bovendien is de relatie met het gemeentearchief goed en ik ken Laurens Priester, de gemeentearchivaris, persoonlijk. Daarom is het ook makkelijk om over bepaalde gebeurtenissen vragen te stellen.” Zo is het razzia-monument op de Koemarkt, dat eind vorig jaar op initiatief van de VNFG werd onthuld, in samenwerking met het gemeentearchief Schiedam tot stand gekomen: het archief voerde het onderzoekswerk uit en de stichting organiseerde met de bibliotheek een speciale informatieavond over de Schiedamse razzia.  “Voor die avond heb ik een klein onderzoek uitgevoerd naar de persoonlijke ervaringen met de razzia in Schiedam. Hoe zou het bijvoorbeeld zijn als mensen tegen een voormalig onderduiker zeiden: ‘Mijn man of zoon is afgevoerd, maar jij niet. Waarom is dat?’”
 

De onthulling van het gedenkteken voor de razzia van 10 november 1944 op de Koemarkt door burgemeester Harald Bergmann en John Smits op 10 november 2024 (foto L.R. Priester beeldnummer 51544)

De stichting, die in 1965 is opgericht en voortkwam uit de Oranjevereniging Schiedam, heeft in het verleden meerdere lustrumvieringen georganiseerd. In de online beeldbank van het gemeentearchief staan tientallen foto’s van bevrijdingsfeesten uit voorgaande jaren: een verlicht stadhuis in 1950, een lampionnenoptocht en schietwedstrijd in 1960, de molen aan de Noordvestsingel vol met vlaggen in 1975. “Er zijn op bevrijdingsdag ook vaak parachutisten in de Plantage geland”, zegt Smits. "Tijdens de bevrijding van Schiedam waren er helemaal geen parachutisten aanwezig, dus ik weet niet waar die traditie vandaan komt. Dit jaar wilden we dus graag iets nieuws doen!”

Bestuurders, politie, en een portret van koningin Wilhelmina spreken burgers toe vanaf het bordes van het Stadhuis. Helemaal rechts Karel Bosch, in mei 1945 waarnemend burgemeester van Schiedam. (Niet eerder gepubliceerde foto van M. Witkamp uit mei 1945, beeldnummer 51848. Zie hier meer beelden.)