Twee medewerkers van het Gemeentearchief Schiedam zijn op 1 en 2 oktober 2018 op studiereis naar Berlijn gegaan om bij de buren verschillende archiefinstellingen te bezoeken. Samen met andere leden van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland vergeleken zij de Duitse werkwijzen met die in Nederland.

Bundesarchiv

De studiereis begon op maandag met een bezoek aan het Bundesarchiv, de nationale archiefinstelling van de Bondsrepubliek. Deze locatie beheert het archief van het Duitse Rijk en de DDR. Het omvangrijke archief is verdeeld over verschillende locaties. Interessant is dat ze elf miljoen persoonsdossiers of ledenkaarten hebben van NSDAP-leden, ongeveer 80 procent van het totaal. Een belangrijke bron voor divers onderzoek. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was de opdracht gegeven tot vernietiging en de stukken lagen al klaar bij de papierfabriek. Door de snelle opmars van Amerikaanse troepen kozen de werknemers van de fabriek ervoor om te vluchten waardoor het archief overleefde. Een ander interessante bron voor genealogie is de toestemming die NSDAP-leden moesten vragen om een huwelijk aan te mogen gaan. Leden mochten immers alleen trouwen met ‘arische’ kandidaten.  
Voor de gelegenheid  hadden de gastheren aan Nederland gerelateerde archiefstukken uit de depots gehaald. Bijvoorbeeld een dossier over operettezanger Johan Heesters, en een over Arthur Seyss-Inquart, de Duitse rijkscommissaris van Nederland in de Tweede Wereldoorlog.

Landesarchiv

Duitsland is onderverdeeld in deelstaten, of ‘Länder’, en het Landesarchiv is het archief van de deelstaat Berlijn. Hier mocht de Nederlandse ploeg maandagmiddag op bezoek. Deze instelling heeft veel audio-archief, veel toespraken van het bestuur of in het parlement maar ook omdat het archief actief medewerkers op reportage stuurde naar belangrijke gebeurtenissen zoals het bezoek van president Kennedy in 1963. Tijdens de scheiding tussen Oost en West waren de archieven van de verschillende stukken Berlijn natuurlijk ook gescheiden, maar door vakliteratuur goed in de gaten te houden wisten de verschillende instellingen toch identieke beheer- en beschrijvingssystemen te gebruiken, wat na de eenwording veel voordeel opleverde. Het Landesarchiv heeft wel 24 depots, met een natuurlijk klimaat. 

Affiche in een depot van het Landesarchiv van Emil und die Detektive

WASt

Op dinsdag was het eerste bezoek aan een instituut met de handige naam Wehrmachtsauskunftelle für Kriegerverluste und Kriegsgefangene, gelukkig afgekort tot WASt. Dit is de instantie die aan de hand van opgeslagen persoonsgegevens informatie kan verschaffen over omgekomen soldaten of krijgsgevangenen. Aan de hand van (het nummer op) de identificatieplaatjes die soldaten moesten dragen zoekt men in de 100 miljoen stukken administratie naar de bij het nummer horende naam en gegevens. 
Er worden in nog steeds doden gevonden, die nog als ‘vermist’ in de boeken staan. Dat aantal nam af, en de WASt werd met sluiting bedreigd, maar sinds 1992 mag er ook in het buitenland gezocht worden, waardoor er nog voor jaren werk is voor de instelling. Alleen al rond Stalingrad worden er nog 200.000 soldaten vermist! 

Zonder een moreel oordeel te willen vellen zag een van onze gidsen het als een eervolle taak om nagebleven familie te kunnen informeren over het lot van hun vader of (overgroot)vader. Sommige mensen wachten al 60 jaar op antwoord, anderen willen er niets van weten, behalve een bewijs van overlijden in verband met de pensioenrechten. Er zijn ook informatieverzoeken van mensen die in de zogenaamde ‘Lebensborn’-klinieken zijn geboren en willen weten wie hun ouders waren, of kinderen uit bezette gebieden met een Duitse soldaat als vader. 

Identificatieplaatjes

Stasi archief

Het tweedaagse bezoek sloot op dinsdagmiddag af met een bezoek aan het Agentschap voor de archieven van de Stasi, de beruchte geheime dienst van Oost-Duitsland. Waren de Nederlandse bezoekers niet oud genoeg om de Tweede Wereldoorlog mee te maken, een gedeeld Duitsland staat nog wel voor de geest. De omvang van het archief, met maar liefs 41 miljoen persoonskaarten, en de dwingende controle die dat vertegenwoordigde gaf dan ook een beklemmend gevoel. Een kleine expositie illustreerde de gebruiken en handelswijzen van de Stasi  aan de hand van het dossier van Gilbert Radulovic, een dertiger die verdacht werd van opruiing. Met uitvergrote formulieren en foto’s loopt men als het ware door zijn dossier. Door surveillance en getuigenissen werd de grip op Radulovic steeds strakker tot er genoeg ‘bewijs’ was voor een veroordeling. Zo kon hij worden veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf, omdat hij zijn vrienden wou vertellen over een ontmoeting met punkers en hun denkbeelden.   

Aktentassen zoals Stasi personeel gebruikte.

Slotsom

Regels zijn regels in Duitsland. Er waren kleine verschillen in openbaarheidstermijnen bij de verschillende instanties, waar ze zich streng aan houden. Bij het aanleveren van een archief bij het Landesarchiv is een beschrijving niet verplicht, het toegankelijk maken is een taak van de archivaris.  Er gelden nu nog verschillende wetten voor de instellingen. De verschillende archieven zouden misschien beter gediend zijn met uniforme regels en beheerinstellingen zoals de WASt zouden daar bij aan kunnen sluiten. 
Qua digitalisering is nog wel een slag te maken om de archieven toegankelijker te maken.

Ook zijn er duidelijke rangen en standen; als iemand na een hogere archiefopleiding Herr of Frau Doktor genoemd mag worden gebeurt dat ook, of dat nu scheve gezichten oplevert of niet. 

Voor ons, bezoekers, kunnen sommige zaken beladen overkomen. Dat door de grijze gangen van het Bundesarchiv aan de Fickensteinallee bijvoorbeeld ooit voor de Eerste Wereldoorlog kadettenschool was, en vanaf 1933 zat in de gebouwen het keurkorps ‘Leibstandarte SS Adolf Hitler’. Na de oorlog zaten er Amerikaanse troepen.  

Tenslotte nog een citaat van de gids in het Stasi-archief die de positie van Duitse archieven illustreert: ‘de eenwording duurt voort, maar de vergetelheid lonkt’.

Persoonskaarten bij de WASt