NU STA IK HIER

Het Schiedamse slavernijverleden deel 1: kunstenaar Milou van Ham

Door Emma Ruiter, foto's Jan van Kampenhout

De sporen van het Schiedamse slavernijverleden zijn niet zichtbaar op de straten van de stad. Met het kunstwerk van Milou van Ham is daar letterlijk en figuurlijk verandering in gekomen. Het gemeentearchief sprak haar na de onthulling van ‘Nu sta ik hier’, het kunstwerk aan de kademuren van de Lange Haven. “Het Schiedamse slavernijverleden valt niet te ontkennen.”

Toen beeldend kunstenaar Milou van Ham (60) van de gemeente de opdracht kreeg om een openbaar kunstwerk te maken over het Schiedamse slavernijverleden, wilde ze die in eerste instantie teruggeven. Een unicum voor de kunstenares, die ruim dertig jaar in Rotterdam heeft gewoond. Dat had niet met het onderwerp te maken, natuurlijk niet. Het had ermee te maken dat ze zich niet kon “verbinden” met de vier dichtregels die de gemeente haar begin dit jaar aanreikte. Die waren te algemeen, te veraf, bijna belerend.

Van Ham heeft het over vier dichtregels uit het project ‘150 dichtregels’, waarop het kunstwerk aan de Lange Haven is gebaseerd. Het project bestaat uit exact 150 dichtregels over het slavernijverleden, voortkomend uit onder andere schrijfworkshops met tientallen Schiedammers. De dichtregels stammen uit het Herdenkingsjaar Slavernij: vorig jaar was het 150 jaar geleden (1 juli 1873) dat slavernij officieel werd afgeschaft in Suriname, toen nog een Nederlandse kolonie. In heel het land werd daarbij stilgestaan, óók in Schiedam: eerst de dichtregels, nu het kunstwerk en in maart 2025 een onderzoeksrapport naar de familie Pichot, uitgevoerd in opdracht van het gemeentearchief.

Nu hangt het kunstwerk dus aan de kademuren van de Lange Haven, vlak bij de Korenbeurs. “In plaats van de vier in eerste instantie door de gemeente aangereikte dichtregels, koos ik uit het project ‘150 dichtregels’ de twee definitief gebruikte regels”, legt Van Ham uit. Aan de kant van de Hoogstraat hangen de zinnen 'De ouders van mijn grootouders - grootouders van mijn ouders - mijn overgrootouders - tot slaaf gemaakten’. Aan de overkant is een andere dichtregel bevestigd: 'Nu sta ik hier - in vrijheid - op beide benen - maar hoe was het - voor hen - om in gebondenheid - te moeten leven?'  

Woorden spelen binnen de kunst van Van Ham bijna altijd de hoofdrol. In Spijkenisse maakte ze bijvoorbeeld Specifiek Spijkenisse (2009): een kunstproject waarbij lingo-achtige woorden, waarin de identiteit van de stad en het buurtgevoel van de wijk naar voren komt, in de onderkant van de betonnen balkons van een flatgebouw zijn aangebracht. In Rotterdam maakte ze verschillende openbare ‘woordkunstwerken’, zoals Hier op het plein (2019) en Tijd (2020). Voor Schiedam is het niet de eerste keer dat Van Ham een kunstwerk maakt. In 2016 maakte ze, in opdracht van de gemeente en bewonersvereniging Botenbuurt, de stalen sculptuur Daar is de lucht.

Kunstenaar Milou van Ham is met werknemers van Irado het gedenkteken 'Nu sta ik hier' aan het plaatsen.(Beeldnummer 51756)

Je hebt voor ‘Nu sta ik hier’ na overleg met de gemeente eigenhandig twee dichtregels gekozen. Wat was daarbij doorslaggevend?

“De dichtregels moeten de tand des tijds zo lang mogelijk kunnen doorstaan, want het is de bedoeling dat het werk zo’n 25 jaar aan de kademuren hangt. Bij de dichtregels die ik heb gekozen trok vooral het persoonlijke aspect mij aan: in de zin over ‘mijn grootouders’ is de tijd daar heel duidelijk voelbaar. Iemand uit de vierde generatie spreekt deze woorden uit,  het slavernijverleden ligt dus drie generaties weg. Dat is natuurlijk heel dichtbij. Tegelijk geeft deze zin het intergenerationele trauma weer. Ook al weten mensen misschien niet wat dat woord betekent, het is wél aan de orde”, zegt de kunstenaar. Volgens Van Ham is het intergenerationele trauma, waarbij traumatische ervaringen van de ouders worden doorgegeven aan volgende generaties, één van de redenen waarom erkenning, excuses en het voeren van een debat zo belangrijk zijn voor het verwerken van het slavernijverleden.

De Nederlandse rol in het slavernijverleden is een beladen en pijnlijk onderwerp. In wetenschappelijk historisch onderzoek zijn bepaalde aspecten lange tijd onderbelicht geweest en pas in 2022 maakte de Nederlandse staat haar officiële excuses voor het Nederlandse slavernijverleden. Voor Schiedam geldt dat het gemeentearchief vanaf 2020 meer onderzoek naar een Schiedams slavernijverleden doet. Zo bleek uit historisch vooronderzoek van Merel Blok, onderzoeker van het gemeentearchief, dat de vooraanstaande Schiedamse familie Pichot een rol speelde in de plantage-economie van Suriname. Uit het onderzoeksrapport dat in januari 2025 door het gemeentearchief wordt gepresenteerd, moet blijken hoe groot die rol was.

waarom stellen we geen vragen
over hoe bepaalde rijkdommen zijn verkregen?
-
omdat klassenverschillen
zelfs in de mooiste sprookjes
zichtbaar zijn[1]

Met welk gevoel begin ben je aan deze opdracht begonnen?

“Ik voelde direct dat het Schiedamse slavernijverleden een beladen onderwerp is. Tijdens het maken van het kunstwerk moest ik me er dus wel toe verhouden op een manier waarop ik dat nog niet eerder had gedaan. Veel jongeren maken zich dit wel op een natuurlijke manier eigen, maar ik ben ook een relatief oude vrouw; soms heb ik het gevoel dat ik het niet begrijp. Het maken van dit kunstwerk is dus een hele reis voor me geweest.”

Je bent een westerse, witte vrouw van middelbare leeftijd. Hoe heeft jouw eigen identiteit je houding tegenover dit onderwerp bepaald?

“In eerste instantie dacht ik hetzelfde als bij de MeToo-discussie: zo ging dat toch vroeger? Dat was puur mijn eerste reactie, want ik wil het slavernijverleden helemaal niet goed praten. Natuurlijk vroeg ik me daarbij af hoe mensen zo met elkaar om konden en kunnen gaan. Waar komt het vandaan dat mensen zomaar land van elkaar afnemen? Hoe komt het dat minachting zo grootschalig is gedoogd en bevorderd? Tijdens het maakproces ben ik steeds dankbaarder geworden dat ik me tot dit onderwerp heb moeten verhouden, omdat het me de complexiteit en pijn van het onderwerp heeft doen inzien: mensen werden bezit van andere mensen, ze werden ontmenselijkt en de kinderen van tot slaaf gemaakten werden automatisch ook tot slaaf gemaakten.”

Daarbij speelt de afwezigheid van diversiteit in Van Hams directe omgeving óók een rol, vertelt ze. “In mijn vriendenkring ken ik überhaupt weinig mensen van kleur. Dat was ook een van de redenen dat ik het zo mooi vond dat het publiek tijdens de presentatie van het kunstwerk zo divers was. Dáár gaat het volgens mij om: dat we elkaar kennen, elkaar in de ogen kijken, elkaar spreken.”

Milou van Ham is in december 2024 met werknemers van Irado het gedenkteken 'Nu sta ik hier' aan het plaatsen. Het eerste stuk is met bouten aan de kademuur bevestigd. (Beeldnummer 51757)

In januari 2025 wordt er door het gemeentearchief een onderzoeksrapport over de rol van de Schiedamse familie Pichot in de plantage-economie van Suriname gepresenteerd. Is het voor jou als beeldend kunstenaar belangrijk om ook de historische context van het onderwerp volledig tot je te nemen?

“Zeker. Ik heb de historische informatie van het gemeentearchief gelezen en de tweedelige podcast met onder andere onderzoeker Merel Blok geluisterd. Voor mij was dat allemaal nieuwe informatie: de familie Pichot had meer dan twintig plantages in Suriname en duizenden tot slaaf gemaakten gedwongen tewerkgesteld. Volgens gemeentearchivaris Laurens Priester was de familie Pichot niet de enige Schiedamse familie met plantages in Suriname, maar veruit de belangrijkste. Dat is natuurlijk ook de reden voor de locatie van het kunstwerk: de familie Pichot had aan de Lange Haven 107 t/m 113 verschillende panden in bezit.”

ik heb het gezien, geroken en gevoeld
in alle gekoloniseerde landen en huizen
waar ik ben geweest

Het kunstwerk bestaat uit twee zinnen, bestaande uit in totaal 35 woorden. Waar is het lettertype op gebaseerd?

“Tijdens mijn onderzoek voor het kunstwerk stuitte ik op foto’s van brandijzers waarmee tot slaaf gemaakten zijn gebrandmerkt. Een Amerikaans museum had er een aantal gedigitaliseerd, dus ik kon de ijzers in detail online bekijken. Ik heb daarna ontdekt dat de brandijzers zijn gebaseerd op het lettertype ‘the American Typewriter’. Een aantal van die letters heb ik aangepast en in het kunstwerk gebruikt. Je hoeft dat als voorbijganger niet te zien, maar ik heb er wel met aandacht aan gewerkt. Tijdens het presenteren van het schetsontwerp vond ik de koppeling met de brandijzers wel spannend: ik was me ervan bewust dat het extra pijnlijk zou kunnen zijn, maar de gemeente was direct heel enthousiast.”

Van welk materiaal zijn de letters?

“Het kunstwerk is gemaakt van verzinkt staal. Daar heb ik voor gekozen omdat het zo’n industriële methode is: alles wat je buiten ziet en een grijze kleur heeft, is vaak verzinkt. De procedure wordt ook vaak gebruikt om lantaarnpalen tegen roest te beschermen. De haven van Schiedam is natuurlijk ook een industriële omgeving, dus dat past volgens mij goed bij elkaar.”

Het kunstwerk is niet geheel onomstreden. Begin december 2024 stelden vier oppositiepartijen in de gemeenteraad schriftelijke vragen over het kunstwerk. Een raadslid stelde dat het college van burgemeesters en wethouders “de stad een slavernijverleden aanpraat.” Er zou geen historisch bewijs voor een Schiedams slavernij verleden zijn.

ik wil mijn Afrikaanse naam weten,
zonder afstand te doen
van dat wat mij heeft gevormd
-
een verhaal met twee verschillende kleuren in de hoofdrol

Ook na de plaatsing van de stalen dichtregels hebben tegenstanders actie ondernomen. In de eerste nacht dat het kunstwerk aan de kademuren hing, is een onderdeel van het werk - de woorden ‘tot slaaf gemaakten’ - van de kademuur verwijderd. Een dag later werd het uit de gracht gevist, maar twee dagen later was het kunstwerk al met graffiti beklad.

De mallen voor het gedenkteken zijn losgemaakt en drijven in het water van de Lange Haven. (uitsnede van beeldnummer 51758)

Hoe is het om een kunstwerk te maken in een stad waar dit ook onderdeel van het publieke debat is?

“Voordat ik de opdracht kreeg, heb ik kort onderzoek gedaan naar de gevoeligheid rondom dit onderwerp in Schiedam. Ik heb bijvoorbeeld vragen aan de gemeente gesteld. Wat ik te horen kreeg is dat er één raadslid is dat wethouder Anouschka Biekman (D66), die bij het maken van het kunstwerk betrokken is geweest, zwart probeert te maken. Omdat ik zelf een goed gevoel bij de werkgroep en de adviescommissie had, heb ik dat vrij snel losgelaten. Je kan het slavernijverleden wel ontkennen, zoals het doel lijkt van de vandalisten, maar het valt niet te ontkennen. Dát is volgens mij onderdeel van het probleem.”

En nu de dichtregels deels zijn vernield?

“Nu er zoveel commotie rondom het kunstwerk is, vraag ik mezelf af: ben ik niet te naïef geweest? Had ik beter kunnen voorsorteren op het scenario dat dit zou kunnen gebeuren? Had ik eerder bij de gemeente moeten aankloppen? Ik merk dat ik steeds meer een soort strijdbaarheid voel, maar ik weet niet precies of het aan mij is om nu het publieke debat in de stad verder aan te zwengelen. Het liefste zou ik natuurlijk het gesprek met de tegenstanders aangaan. Op die manier zouden zij ook hun vragen kunnen stellen.”

tot op de deze dag
weten veel mensen van niets
of veel te weinig
-
ga in gesprek
met hen die een tegengesteld idee
die hetzelfde idee
die nog geen idee

Bij een tweede sabotage-actie is de laatste strofe van het gedenkteken losgemaakt en in het water gevallen. (beeldnummer 51760)

 

[1] De dichtregels die in dit artikel voorbij komen zijn afkomstig uit de dichtbundel ‘150 dichtregels’. Deze is op de website van de gemeente volledig te downloaden en lezen.